Da la Lessinia Centrale (VR)

Montesèi come ortesèi

Coesto l'è ’n tòco de montesel, na òlta coltià come ’n ortesel.

Lumiago, 15 agosto 1944: come se vede, de futuri bociasse ghéra abondansa, ma no mancàa gnanca le butele.

La storica fontana de la Ila, ’ndo’ ghè stà fato ’l "rinfresco" al Vescovo.

A i tenpi che mi éro ’n bociassa, ani Sincoanta del secolo ’pena passà, i montesèi, i praesèi, i dosseti, le macete, i éra coltivè come se coltivàa i ortesèi. No’ ghéra erbe mate, né gramegna, o sbari de sercioni o sento altre erbasse. Tuto ghéra neto, se ghéra ’n sasso, pìcolo o grosso che sia, ’l vegnéa portà su la scaessagna e lì, co ’l passar de le rue de cari o sgróje e coeste rue le ghéa i sércoli de fero, così pian pian ogni sasso ’l se faséa giara e dopo pólvare. Che i nostri montesèi i fusse bei, no’ ghéra gnente da dir e po’ védarli tuti coerti de piantine che cresse, de piante carghe de fruti e se catàa de sento sorte de prodoti, uno diverso da l’altro. Tuti là ben coltiè, a giuste distanse, le piantine, o le piante grande: i sorcheti de patate, salata, radeci, bròcoli, vérse, capussi e via con altri ortagi. Coesto se vedéa ne i canpeti pìcoli, su le marognete, ne i scanpoleti de tera, netà fóra da le pìcole spinare, che voléa senpre butar adrìo a i vajéti o a i marognoni. Là, ’l laoro l’éra senpre tanto e le ’ntrade senpre magrete: ma la vita l’éra bela, se contentàa l’ocio, par i tanti colori, se contentàa ’l sentir, par via de i useleti che ghéra dapartuto, e i polmoni? Par coéi l’éra senpre festa: aria fina, fresca e profumà. Ma le mace grande, anca coeste coltiè come i ortesèi. Una l’éra tuta piena de colori, come ’l sarfójo co ’l fior viola, la sarfojina co ’l fior azuro, l’erba spagna o menta dal fior azuro, ’l veriol co ’l fioreto azuro, e po’ mauràa ’l formento, pian pian da verdo ’l se faséa biondo come i me caéi e me bupà ’l me diséa: “Coando ’l formento ’l ga ’l color de i to caéi, alora se pol mérerlo (mieterlo). E ne ’sti canpi ’n po’ grandi, no’ se vedéa ’n fior bastardo, gnanca uno, no’ sò, magari ’n papàvaro nel formento!? no ’l se vedéa. Tuto ’l paréa vestìo a festa, come se vestéimo noantri cristiani, coando ’ndàimo a messa.
Anca s’a ghè da dir che, noantri bociasse, far du chilometri a pié par nar a messa, ’nvesse de la strada bianca, ciapàimo i senteri, le scaessagne, i vajeti e coalcossa de sporco su i nostri “bei” vestiti se tacàa: paje o paltan o pólvare poco sinpàtica da védare. Ma, le mame le ne ’nsegnàa che ’l Signor ’l perdonàa tuto, bastàa solo pregarlo, almanco coalche òlta!
Na cosa che a mi me piaséa tanto, a coéi tenpi là, l’éra coando magnàimo a mesodì là ne canpo, su le scaessagne, anca parché, tuti se se faséa portar ’l “pranso” là par i canpi. Se se sentàa su ’n sasso grosso, che i ghéra senpre, parché se ghe ligàa i fili de fero che tegnéa drite le pèrgole o i filari de le vigne. E lì l’éra senpre na pìcola festa. A magnar, ’n piato de minestra, ghe metéimo tri minuti e dopo, finché i òmeni i fenéa e i fumàa la pipa e i sponsàa na s-cianta, noialtri bociasse se contàimo le pìcole filastroche de i contadini, e dopo ridéimo e ridéimo. Coalche pìcola poesieta la adatàimo a i laori che faséimo o a la gente del paese o de la contrà.
Par dìrghene dó-tré che no’ le more mai, par esenpio, una: “Gloria, pali fili e strope / par bruscar le vigne nostre / sicutèra ne i nostri canpi / sassi e balote ne coel de i altri.” O coesta: “Dio de clemensa / Dio salvator, / fa crepar ’l Brusca / che l’è nostro traditor.” Coeste, par esenpio, i éra par coando se bruscàa le vigne. Ma al tenpo che se segàa ’l fen, se ghéa altre batude come: “Me pare, me mare / me manda e segare, / ’l fero no’ taja / la piéra no’ gussa / l’erba la se cucia / me cucio anca mi.”
Ma ghéra anca altre filastrochete par l’inverno. Tipo: “Vento che tira / fredo che gela / ’l pòro Panato / ’n braghe de tela, ’l vede i signori / ’n grande pelicia / sìgaro ’n boca / e sgonfi de cicia.” Ma noantri no’ érimo mai strachi, diese asenade faséimo e sento le ’nventàimo, magari ciapando le idée che i grandi i contàa. La pi bela che ne piaséa far, a l’istà, coando ghéra caldo e s’érimo là par le scaessàgne vestìi solo de ’n par de braghete curte. I veci i contàa che al nostro paese, Sago (Azzago), senpre mensionà da tuti ’n paese alegro, ma anca coalche òlta, paese de mati. E ’n te ’sti ricordi, ghéra la visita del Vescovo, par cresemar i buteleti de ’sti paesèi e i fabrisieri, senpre pronti de èssare a la moda e de far bela figura, i à sentì dir che: “Coando ven ’l cresemaoro, el Vescovo, se usa farghe ’n “rinfresco”, prima che ’l taca a cresemar. Così coatro òmeni i l’à spetà a la fontana de la Ila, che ghè a l’inissio del paese, e du òmeni i l’à ciapà par i brassi e du par le ganbe e i l’à butà ne la fontana de aqua fresca. E ghéra ci se aldegàa a dir: “Fati sacrossantamente véri!”
E noantri bociasse, da Lumiago, la me contrà, ne i nostri zughi ’nportanti, faséimo la procession co ’l vescovo, con ’n capelon de edera ’n testa e coando ’l passàa a rènte a na possa de aqua che ghéra là par i canpi,’l butàimo rento, ma con la difarensa, che fenéimo tuti ne l’aqua sporca. L’éra na bela matada, degna de i nostri noni. Ma a la fine la fenéa senpre a la stessa maniera, par noantri bociasse, essendo là par i canpi, boscheti e aldarèi, scaessagne, cunete e sese tante. Se faséimo l’arco con ’n rebuto de frassino, e le frece con le pòle de castagnar salvego, i cordoni de le scarpe par filo. Arco e frece i éra a posto. Dopo, a cacia de i pòri useleti e sercar de far coalche morto da metre ’n teja e magnar con la polenta. E i montesèi, tratè come i ortesèi, i éra senpre pieni de vita.

[torna sopra]